Result

 EĞİTİM VE BİLİM OSMANLI EĞİTİM VE BİLİM Ekmeleddin İhsanoğlu MÜESSESELERİ OSMANLI BİLİMİ LİTERATÜRÜ Ekmeleddin İhsanoğlu 221  I. OSMANLI EĞ İTİM ve BİLİM M ÜESSESELERİ (Ekmeleddin İhsanoğlu) Osmanlı eğitimi ve bilimi terimi Osmanlı dönemi boyunca imparatorluğun yayıldığı coğrafya üzerinde gelişen İlmî ve eğitim faaliyetlerini kapsar. Osmanlı İmparatorluğu küçük bir beylik olarak XIII. yüzyıl sonunda kurulmuş, Bizans İmparatorluğu'nun Anadolu ve Balkanlar'daki topraklan üzerinde yayıldıktan sonra 1517'den itibaren Arap dünyasını da idaresi altına almış, Orta Avrapa'dan Hint Okyanusu'na kadar uzanan büyük bir sahaya hâkim olmuş ve kısa zamanda İslâm dünyasının en güçlü devleti haline gelmiş, Avrupa ile güç dengelerini koruyarak varlığını sürdürüp I. Dünya Savaşı'ndaki mağlubiyetinden sonra 1923 yılında son bulmuştur. Osmanlı eğitim müesseselerinin kurulması ve bilim ile ilgili faaliyetlerin teşekkülü ve gelişmesi, Osmanlı öncesi Selçuklu döneminde Anadolu şehirlerindeki eski ilim müesseselerinin yerleşik gelenekleri ile dönemin en mühim ilim ve kültür merkezleri sayılan Mısır, Suriye, İran ve Türkistan'dan gelen âlimlerin sayesinde gerçekleşmiştir. Osmanlılar İslâm dünyasının kültürel ve İlmî hayatına yeni bir dinamizm ve zenginlik katmışlardır. Böylece İslâm bilim geleneği XVI. yüzyılda zirveye ulaşmıştır. İslâm medeniyetinin eski merkezlerinin yanında Bursa, Edime, İstanbul, Üsküp, Saraybosna gibi yeni kültür ve bilim merkezleri kumlmuştur. Bu dönemde oluşan kültürel ve İlmî miras bugün Türkiye'nin yanında birçok Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Balkan ülkesinin kültürel kimliğini ve ilmî mirasını oluşturmaktadır. Burada, Osmanlı biliminin Anadolu'daki teşekkül ve ilk gelişme safhaları ile, daha sonra imparatorluğun merkezi olan İstanbul etrafında yayılarak devam eden bilim faaliyetlerinin ana hatları üzerinde durulacaktır. Osmanlılar, karşılaştıkları entellektüel ve pratik problemlerin çözümünü hep İslâm kültür ve biliminde ararken, ihtiyaç duydukları bazı teknolojik gelişmeleri de Avrupa'dan almışlardır. Ancak XVIII. asırdan itibaren Avrupa'da bilim ve sanayide meydana gelen hızlı gelişmeler neticesinde, Osmanlılar ile Avrupalılar arasındaki güç dengesi Osmanlılar'ın aleyhine bozulmuştur. Bunun üzerine Osmanlılar, Batı biliminden selektif olarak bazı aktarmalar yapmaya başlamışlardır. Böydece zamanla bilimde ve eğitim kuramlarında, İslâm geleneğinden Batı geleneğine doğra bir geçiş yaşanmıştır. Bu sebeple Osmanlı bilimi ve eğitimi, birincisi İslâm geleneği (klasik dönem), İkincisi Batı geleneği 223 (modernleşme dönemi) olmak üzere iki başlık altında ıncelenmelidır. Geçiş döneminde iki geleneği birbirinden kesin çizgiler ile ayırmak kolay olmamakla beraber, Batı bilimi ile temaslar ve Avrupa dillerinden aktarmalar arttıkça iki dönemin ayrılması daha belirgin hale gelmiştir. “Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Bilim” adını taşıyan bu çalışmada konu, “Eğitim ve Bilim Kurumlan” ve “Bilim Literatürü” şeklinde iki bölüm halinde ele alınmıştır. Çalışmanın ana konusuna girilmeden önce, dayandığı temel kavram olan ve yukarıda anlatılan “Osmanlı eğitimi ve bilimi” ibaresinin tarifi verilmiş, akabinde Osmanlı’mn arka planını oluşturması bakımından Anadolu Selçukluları ve Beylikler dönemi eğitim ve bilim açısından kısaca incelenmiş; böylece bu dönem ile Osmanlı dönemi arasında varolan organik bağ ve süreklilik gösterilmeye çalışılmıştır. Birinci bölüm, Osmanlı Devleti’nin temel tarihi gelişme safhalarını oluşturan klasik, yenileşme, Tanzimat ve Islahat dönemleri dikkkate alınarak dokuz kısımda ele alınmıştır. Birinci kısım olan klasik dönemde eğitim, sıbyan mektebleri ve Osmanlı eğitiminin ana müesseseleri olan medreseler yanında Enderun mektebi, dergâhlar ve serbest kurumlar başlıkları altında incelenmiştir. İkinci kısımda klasik dönemdeki bilim kurumlan olarak Hekimbaşılık, Şifahaneler, Süleymaniye Tıb Medresesi, Müneccimbaşılık, Muvakkithaneler ve İstanbul Rasathanesi tanıtılmıştır. Üçüncü kısım olan yenileşme döneminde, coğrafya, haritacılık ve tıp sahalarında Batı ile girilen ilk temaslar incelendikten sonra askerî ve sivil alanda kurulan eğitim kurumlan ele alınmıştır. Ayrıca bu kısımda Osmanlı eğitim ve bilim anlayışının doğudan batıya yöneldiğinin en açık ifadesi olan Avrupa’ya tahsil için talebe gönderilmesi konusu gözden geçirilmiştir. Dördüncü kısımda, bir önceki kısımla bağlantılı olarak yenileşme döneminin eğitim ve bilim anlayışı, Tanzimat öncesi ve Tanzimat dönemi ele alınarak tartışılmıştır. Bu tartı